Sygnaliści są również znani pod innym określeniem – informatorzy (z języka angielskiego używany jest też termin whistleblowers). To osoby zgłaszające nieprawidłowości, nieetyczne praktyki lub naruszenia prawa, między innymi najczęściej w pracy (w miejscu pracy, bądź ogólnie w działalności organizacji). Dotyczy to np. oszustwa, korupcji, nadużycia finansowego, naruszenia przepisów prawa lub innych działań sprzecznych z obowiązującymi normami. Zgłoszenia mogą dotyczyć zarówno sektora publicznego jak i prywatnego, obejmując różnorodne kwestie od nadużyć finansowych po łamanie zasad ochrony środowiska. Sygnaliści odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu problemów, które mogą mieć poważne konsekwencje dla organizacji, społeczeństwa lub środowiska.
Ochrona sygnalistów stała się kluczowym zagadnieniem w dziedzinie prawa pracy i ochrony danych osobowych, mając na celu zapewnienie, że osoby te nie będą narażone na represje lub negatywne konsekwencje za swoje działania.
Kogo obejmuje ustawa o sygnalistach?
25 września 2024 r. wchodzi w życie ustawa z dnia 14 czerwca 2024r. o ochronie sygnalistów. Adresatem ustawy może być każda osoba fizyczna, która prowadzi działalność gospodarczą, każda osoba prawna bądź inna jednostka organizacyjna i każdy pracodawca. Natomiast Sygnalistą, osobą dokonującą zgłoszenia może być każda osoba pojawiająca się w otoczeniu podmiotu prawnego.
Poniżej został uwzględniony prosty schemat jakie kolejne działania wykonują sygnaliści, by wypełnić swoje zadanie
- Obserwacja Nieprawidłowości: odbywa się zauważenie lub pozyskanie wiedzy na temat działań lub praktyk, które są sprzeczne z prawem, normami etycznymi lub politykami organizacyjnymi.
- Decyzja o Zgłoszeniu: gdy potwierdzi, że działania nieetyczne, czy też naruszenia prawa i tym podobne mają miejsce, decyduje się zgłosić nieprawidłowości, co może wynikać z poczucia obowiązku moralnego, chęci ochrony innych lub konieczności ujawnienia istotnych informacji, które mogą wpływać na dobro publiczne lub bezpieczeństwo.
- Zgłoszenie Problemu: Zgłoszenie jest wykonywane za pomocą formalnych kanałów, takich jak systemy zgłaszania w organizacji, zewnętrzne instytucje nadzorujące, agencje rządowe, media, lub inne odpowiednie platformy. Zgłoszenie może być anonimowe lub jawne, w zależności od dostępnych mechanizmów ochrony.
- Ochrona i Reakcja: W zależności od systemu ochrony sygnalistów, po zgłoszeniu osoba zgłaszająca nieprawidłowości może liczyć na ochronę przed represjami, takimi jak: zwolnienia, degradacje, czy inne formy dyskryminacji.
Wymogi Prawne i Regulacyjne
- Ochrona krajowa:
Ochrona sygnalistów różni się w zależności od kraju. W Polsce ochrona sygnalistów została uregulowana w ustawie z dnia 13 kwietnia 2022 r. o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa.
- Prawo unijne:
Na poziomie Unii Europejskiej, Dyrektywa o Ochronie Sygnalistów, stanowi podstawę ochrony. Wprowadza ona minimalne standardy ochrony sygnalistów, zobowiązując państwa członkowskie do zapewnienia, że sygnaliści będą chronieni przed represjami oraz będą mieli dostęp do odpowiednich kanałów zgłaszania nieprawidłowości.
A jak to wygląda międzynarodowo ? Międzynarodowe organizacje, takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Międzynarodowa Organizacja Pracy, również uznają znaczenie ochrony sygnalistów i promują zasady zapewniające ich bezpieczeństwo oraz skuteczność zgłaszania naruszeń.
Mechanizmy Ochrony Sygnalistów
- Kanały zgłaszania:
Skuteczne systemy ochrony sygnalistów powinny mieć kanały zgłaszania, które zapewniają anonimowość i poufność. Takie kanały mogą obejmować gorące linie, e-maile, formularze online lub dedykowane zespoły zajmujące się rozpatrywaniem zgłoszeń.
- Poufność i Anonimowość:
Ochrona poufności i anonimowości sygnalistów jest kluczowa dla skutecznego funkcjonowania systemów zgłaszania. Organizacje powinny zapewnić, że tożsamość sygnalisty będzie chroniona przed ujawnieniem osobom nieuprawnionym.
Ochrona Przed Represjami
Sygnaliści powinni być chronieni przed wszelkimi formami represji, takimi jak zwolnienia, degradacje, niekorzystne zmiany w warunkach pracy czy inne działania mające na celu ich ukaranie. Przepisy prawa powinny zapewniać możliwość dochodzenia roszczeń i naprawienia szkód w przypadku naruszenia praw sygnalisty.
Ochrona sygnalistów jest kluczowym elementem skutecznego systemu zgłaszania nieprawidłowości. W wielu krajach i organizacjach wprowadzono regulacje mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa osobom zgłaszającym nadużycia. Ochrona obejmuje między innymi: poufność, ochronę przed represjami, wsparcie prawne.
Wdrożenie i Praktyczne Aspekty
Polityka i Procedury
Organizacje powinny opracować i wdrożyć polityki oraz procedury dotyczące ochrony sygnalistów i współpracować z odpowiednimi organami nadzoru oraz regulacyjnymi w celu zapewnienia zgodności z obowiązującymi przepisami oraz normami. Polityki te powinny zawierać zasady zgłaszania, procedury ochrony oraz sposób postępowania z zgłoszeniami. Powinny także zapewniać szkolenia dla pracowników oraz menedżerów w zakresie zasad i procedur dotyczących ochrony sygnalistów.
Monitorowanie i Raportowanie
Regularne monitorowanie i raportowanie skuteczności systemów ochrony sygnalistów jest niezbędne dla zapewnienia ich prawidłowego funkcjonowania. Organizacje powinny regularnie przeprowadzać audyty swoich polityk i procedur oraz analizować przypadki zgłoszeń w celu identyfikacji obszarów wymagających poprawy.
Edukacja i Świadomość
Kluczowym elementem przyszłości ochrony sygnalistów będzie zwiększanie świadomości i edukacja zarówno wśród pracowników, jak i menedżerów. Promowanie kultury otwartości i uczciwości w organizacjach przyczyni się do lepszego funkcjonowania systemów zgłaszania oraz ochrony sygnalistów.
Wyjątkowe Przypadki
Niektóre sytuacje mogą wymagać szczególnej uwagi, takie jak zgłoszenia dotyczące naruszeń prawa w sektorach szczególnie wrażliwych np. zdrowie publiczne, bezpieczeństwo narodowe. W takich przypadkach może być konieczne wdrożenie dodatkowych środków ochrony i zapewnienia, że zgłoszenia są odpowiednio traktowane.
Podsumowanie
Ochrona sygnalistów jest kluczowym elementem w zapewnieniu przejrzystości i uczciwości w organizacjach. Wymaga skutecznego wdrożenia przepisów prawnych, procedur ochrony oraz mechanizmów zgłaszania. W przyszłości ważne będzie dalsze rozwijanie i dostosowywanie systemów ochrony, aby skutecznie odpowiadały na zmieniające się wyzwania i potrzeby. Ostatecznie, skuteczna ochrona sygnalistów przyczynia się do lepszego zarządzania, poprawy praktyk oraz ochrony interesów publicznych.